De politieke XTC hysterie rond ADE maakt voor mij pijnlijk duidelijk hoe voorspelbaar irrationeel bestuurders zijn. Ik vind het ronduit verontrustend hoe makkelijk beleidsvoorstellen en beleid voortvloeien uit klassieke psychologische denkfouten, zoals bijvoorbeeld de availibility heuristiek. We denken dat iets wat vers en levendig in het geheugen ligt, een veel belangrijker probleem is, dan het in werkelijkheid is.
Psychologische denkfouten als de availbility heuristiek worden ook massaal misbruikt door overheden om maatregelen te verkopen. Zo kan je hierin voor een stuk de verklaring vinden hoe het komt waarom we zo makkelijk onze privacy hebben opgegeven, ten gunste van grootschalige Orwelliaanse afluisterpraktijken. We denken met z’n allen sinds 9/11 dat een nieuwe aanslag elk moment kan gebeuren. Recent onderzoek toonde aan hoe absurd ver deze denkfout kan gaan: Mensen blijken bijvoorbeeld bereid te zijn om meer te betalen voor een reisverzekering die terroristische aanslagen verzekert dan voor een reisverzekering die alles verzekert.
Ik durf te stellen dat Nederlandse beleidsmensen ronduit verslaafd zijn aan deze denkfout. Geef ze een incident en het ene absurde en contraproductieve voorstel na het andere passeert de revue om toekomstige incidenten door nieuwe wetten, regels en voorschriften in te dammen. Denk aan het voorstel om geen militaire kleding te dragen op het openbaar vervoer, het voorstel om paspoorten van jihadstrijders in te trekken, om clubs en festivals te verplichten om gratis water aan te bieden, of het verbod op paddo’s, omdat iemand ooit eens tijdens een hallucinatie van een dak sprong.
Het gevaarlijke van deze voorstellen is dat ze op het eerste zicht min of meer redelijk lijken. Karl Popper schreef ooit dat de grootste fout die we kunnen maken is om clouds als clocks te behandelen. Wanneer je een chaotisch systeem als een maatschappij (clouds) met de strikte regels van de fysica (clocks) wil behandelen, heb je uiteindelijk steeds hardere dwang en totalitaire controle nodig. Simpelweg omdat mensen zich niet in de theorie laten inpassen. Dit leidde in het verleden tot nazisme, communisme en meer recentelijk tot Al Quada en IS. Uit onderzoek blijkt trouwens dat de studierichting die de meeste terroristen oplevert de ingenieursopleiding is – en niet Islam studies. Ingenieurs blijken een bovengemiddelde behoefte te hebben om de wereld te reduceren tot een wereld die luistert naar orde, formules en voorspelbaarheid.
Nog gevaarlijker is dat de bedenker van het voorstel zich zelden bewust is van de perverse prikkels en onvoorspelbare kettingreacties die volgen uit zijn actie. Regelneven gaan uit van een wereld van oorzaak en gevolg. Deze wereld bestaat niet. In de wereld van mensen is elke actie het begin van een onvoorspelbare kettingreactie. Als we XTC nog strenger aanpakken, dan stoppen mensen vanzelf. Not. Dan wordt XTC nog spannender om uit te proberen. Als we lastige Marokkaanse jongeren harder opsluiten, of het land uitzetten, dan lost het probleem zich vanzelf op. Not. Dan creëer je nog meer een wij-versus-zij wereld, die hen alleen maar radicaliseert. Als we jihadi hun paspoort afnemen, dan zullen ze niet vertrekken. Not. Dan bevestig je nog meer hun outcast status. En zo krijg je voor je het weet een escalatie van maatregelen, waarbij niemand nog wil inzien dat ze zelf de noodlottige escalatie in gang gezet hebben.
Het beangstigende aan de mensen die dit land besturen, is dat ze ook geen rationeel handelende wezens zijn, maar slachtoffer zijn van elke basisfout in menselijk handelen. Zou het geen idee zijn dat elk beleidsvoorstel door een team van behavioral economists onderzocht wordt op mentale denkfouten, perverse triggers en ongewenste kettingreacties? Dat zou ons ten eerste veel contraproductieve wetten besparen en zou ons voor een stukje kunnen verlossen van die haast obsessief neurotische regeldwang.
