climate crisis

De grootste uitdaging van onze tijd

“It’s worse, much worse than you think”. Zo begint David Wallace-Wells zijn boek “The Uninhabitable Earth”. In het boek vat de journalist de staat van de wetenschap samen over de klimaatcrisis die op ons afkomt. Ik kan je verzekeren: het is geen prettige lectuur. Het heeft me ongeveer 4 maanden gekost om me er eindelijk toe aan te zetten om het te lezen. Want het liefst van al wil ik eigenlijk doen wat 99% van de mensen wil doen wanneer we het over het klimaat hebben: de kop in de grond stoppen. Hoewel het onderwerp aan sympathie wint, gaan we collectief met de hakken in het zand om het probleem onder ogen te zien en drastisch onze levensstijl en onze economie aan te passen.

Want alle psychologische ontkenning ten spijt: De clusterfuck die op ons afkomt, aangewakkerd door de razendsnelle opwarming van de atmosfeer is veel meer dan een spectaculaire stijging van de zeespiegel: Hele ecosystemen storten in elkaar, extreme droogte rukt op. Dit resulteert dan weer in massale vluchtelingenstromen die op gang komen, wat dan weer zorgt voor meer oorlog. Tropische ziektes verschuiven mee naar het Noorden, stortregens zullen verwoestender worden, smeltende poolkappen overschrijden een punt dat nog eens miljoenen tonnen broeikasgassen die onder het ijs lagen te rotten, vrij komen,…

De grootste uitdaging van deze tijd: we hebben ongeveer 30 jaar om het tij te keren, maar we krijgen elkaar amper in beweging.

Sterker nog: Angst lijkt alleen maar verder te verlammen.

De psychologie achter de verlamming

De Rebublikeinse meester-strateeg Frank Lutz peperde zijn politici in om in de toekomst alleen maar over Climate Change te praten en niet over Global Warming of klimaatcrisis, omdat dit minder bedreigend over komt en veel abstracter en ongrijpbaarder is. De uitdrukking is blijven hangen en heeft zich uiteindelijk genesteld als de leidende metafoor in het publieke debat.

Telkens als we geconfronteerd worden met de bedreiging van de snelle opwarming van de aarde, dan voelt die bedreiging zo verlammend dat we ons verstoppen achter allerlei psychologische defensie-mechanismes. Ons brein is fantastisch uitgerust als een soort bullshit-genererende machine die ons een eindeloze stroom aan post-rationalisaties presenteert om toch maar vast te kunnen houden aan onze overtuigingen en ons gedrag. Kahneman en Tsversky noemen dit Systeem 2-postrationalisaties. De lijst is eindeloos:

• Het heeft geen zin om te veranderen, want wij zijn als land te klein
• Het zal tijdens mijn leven wel zo erg niet zijn
• De wetenschap zal wel een oplossing vinden
• Die hele klimaatcrisis is een complot van de Groenen om mij schuldgevoel aan te praten
• Ik ga niet de eerste zijn die alles opgeeft, als de rest niet beweegt
•  ….

De gedragseconoom Dan Ariely zei ooit “Als ik een probleem zou moeten ontwerpen waarvoor ik niemand in beweging krijg, dan zou dat probleem er ongeveer uit zien als het klimaatprobleem”.

Is er een remedie tegen deze patstelling?

Het korte antwoord is nee.
Het lange antwoord is ja.

Laat me beginnen met het korte antwoord: Nee, er is geen remedie, omdat de krachten die ons vasthouden in ons huidig gedrag te sterk zijn.

We gaan mensen niet in beweging krijgen, omdat we sociale dieren zijn en we alleen in beweging komen als iedereen in beweging is. We kijken de kat uit de boom en wachten tot we zien dat alle anderen ook in beweging komen. Zolang we het gevoel hebben dat we tot een kleine minderheid komen die in actie schiet, dan voelen we ons al heel snel als de enige idioten die zichzelf gek heeft laten maken.

Politici weten dat ze electoraal gestraft zullen worden als ze mensen op kosten jagen. Politici zitten muurvast in een “kosten”-frame en de huidige politieke klasse teert – perfect begrijpelijk – op het managen van de tent. De mindset staat 100% op het zo goed mogelijk managen van een delicate en complexe puzzel om dit welvarend land zonder scheuren door de wereldeconomie te gidsen.

Bovendien hebben ze amper bewegingsruimte, want als ze de industrie te hard aanpakken, parkeren die gewoon hun kapitaal en werkzaamheden in het buitenland.

We kijken met z’n allen verlekkerd naar Noorwegen die razendsnel de transitie maakt van benzine naar electrisch rijden, maar we vergeten daarbij dan wel dat ze deze snelle transitie compleet subsidiëren met de inkomsten uit olie die ze exporteren naar de rest van de wereld.

Bovendien zit alle energie vandaag aan de extreem-rechtse kant van het spectrum. De angst voor migranten en de angst voor moslims is veel makkelijker in te beelden, net als concrete oplossingen om die angst op afstand te houden: hekkens, grenzen dicht, een meneer die op de trein de tickets controleert (dixit Thierry Baudet). (I kid you not).

De patstelling is vergelijkbaar met die van de kudde gnoes die op hun jaarlijkste trektocht moet drinken bij een rivier waar het stikt van de krokodillen. Niet drinken is geen optie. Drinken betekent een flinke kans op opgegeten worden.

De gnoe kan geen nee zeggen tegen het water.

Wij ook niet.

De oplossingen die we binnen deze patstelling met z’n allen maar kunnen verdragen zijn pleisters op een houten been. Niemand kan in beweging komen, omdat het inleveren op wat we hebben 100x meer invoelbaar is dan het abstracte, ongrijpbare probleem wat op ons af komt.

Het probleem is het frame van waaruit we kijken

Zolang we vasthouden aan het frame dat de na-oorloogse liberale verworvenheden, met de bijbehorende vrije markt, het summum zijn van welvaartscreatie, dan gaan we alleen sleutelen binnen wat binnen dit frame haalbaar is: Een beetje belastingen hier, een beetje groene subsidie daar, een beetje sjoemelen met het bereiken van doelstellingen. Business as usual. Op zich al uitdagend genoeg.

Maar stel dat we het heden vanuit een andere bril bekijken?

Wat we vandaag meemaken zij de eerste tekenen van een wereld die razendsnel aan het veranderen is: Extreme hittegolven, uitdroging van onze landbouwgronden, groeiende migratie-druk, massale bijensterfte, spectaculair smeltende poolkappen.

Het zijn de eerste tekenen van een tsunami aan problemen die niet meer met de oplossingen van vandaag te managen valt.

Een wereld die niet meer met de liberale bestuursfilosofie “we managen de tent zo goed en zo kwaad als we kunnen” op te lossen valt.

Daarom ben ik pessimistisch over ons vermogen om binnen ons huidige frame mensen in beweging te krijgen.

Hoe moet het dan wel?

De Shock Doctrine

In 2007 publiceerde Naomi Klein het boek “Shock Doctrine”, waarin ze aantoonde hoe het door multinationals geleide kapitalisme zich zorgvuldig bedient van events die de publieke opinie in een staat van shock brengen, om wetten en regels door te duwen die hun belangen dienen. 9/11 was de perfect aanleiding om ongeziene surveillance mogelijk te maken. De Golf-oorlog was een ongeziene kans om de Amerikaanse olie- en oorlogsindustrie carte blanche te geven om het midden-oosten te kolonialiseren.

Waarom zouden we hetzelfde mechanisme niet kunnen gebruiken om juist mensen in beweging te krijgen voor een ongeziene collectieve inspanning om de klimaatcrisis aan te pakken?

De razendsnelle opwarming van de aarde zal ons immers de komende jaren talloze kansen geven om de shock doctrine naar ons hand te zetten.

Ik denk dat we een paar jaar hebben om ons verhaal klaar te hebben. Tegen dan ontstaan de eerste publieke paniekaanvallen wanneer oogsten hier mislukken, de eerste zware westerstormen ons confronteren met de grenzen van ons capaciteit om het water te managen, of wanneer de blijheid van “eindelijk zomer” omslaat in de fysieke onpasselijkheid van ondraaglijk warme nachten.

We hebben letterlijke een paar jaar tijd om een paniekscript klaar te hebben.

Als we dat niet doen, dan gaan anderen de shocks gebruiken om de angstige massa te werven voor een ander verhaal. Een verhaal over identiteit, islamdreiging en de noodzaak tot sterke, autoritaire leiders die ons zullen beschermen.

De tekenen zijn aan de wand dat dit scenario overal opdoemt.

Extreem-rechtse leiders maken de onbestemde angst concreet. Wie het werk van Freud gelezen heeft weet dat de enige manier om een angst hanteerbaar te maken is om het te koppelen aan een concreet object. Freud snapte heel goed dat een fobie eigenlijk een oplossingspoging is om de angst te kanaliseren.

De fobie die ons verkocht wordt dat migranten en moslims ons bedreigen is onmiskenbaar een zeer succesvolle poging om onbestemde angst voor de onzekerheid die op ons af komt, hanteerbaar te maken.

De ingrediënten van het paniekscript

Ik denk dat het paniekscript een aantal ingrediënten nodig heeft. Hierbij een eerste voorzichtige poging:

Stap 1: Een utopisch vergezicht: Hoe gaat ons land er uit zien als we collectief in actie treden. We zullen een verhaal klaar moeten hebben over een utopie die we achteraan zullen jagen in het midden van een zeer onstabiele wereld. Hoe zal Nederland er uit zien als een klein paradijsje waar heel de wereld jaloers op zal zijn?

Stap 2: Blijf weg van het klimaat-frame. De snelle opwarming van de aarde is een aanjager van een cluster aan krachten die op ons afkomen. Hoe we de uitdaging van voedselproductie, duurzame energievoorziening, veiligheid en bescherming, oprukkende zeespiegels en extreem weer zullen vormgeven heeft alles te maken met een duidelijk idee over hoe we een toekomstige samenleving gaan engineeren.

Zolang we het verhaal binnen het klimaat frame houden, gaan we voorbij aan alle andere bedreigingen die simultaan door de klimaatcrisis op ons af komen.

Stap 3: Omarm een engineering frame. De uitdagingen en investeringen zijn zo gigantisch dat ze de management-capaciteiten en de denkkracht van de knapste koppen uit onze samenleving nodig heeft. Omgekeerd: ga keihard de strijd aan tegen populisten en cowboys die de problemen door hun onbezonnenheid en hun lust voor macht alleen maar erger maken.

De delta-werken en de inpoldering van Nederland zullen klein bier zijn in vergelijking met de investeringen die we zullen moeten doen om tussen dit en 30 jaar dit land leefbaar te houden.

Stap 4: Prioriteit op spectaculaire producties eerst: Begin met projecten die de verbeeldingskracht van de natie aanspreken. Projecten met een gigantische symbolische waarde die de transitie zichtbaar maken en tot snelle successen kunnen leiden. Denk aan drijvende steden, landbouw en visbouw op zee, mega-serres die kilometers bestrijken en die de voedselprijzen laag houden. Projecten waar we snel trots op kunnen zijn en die het kwartje doen vallen dat het niet gaat om aan onze verplichtingen te voldoen die ons opgelegd worden, maar dat het gaat om het vormgeven van onze eigen eco-utopie.

Stap 5: Meer belonen, meer straffen. De snelheid waarmee we tot collectieve actie zullen moeten overschakelen, zal ons dwingen om gewenst gedrag harder af te dwingen. Dat betekent dat we harder zullen moeten belonen en harder moeten straffen. We zijn sociale dieren. Zolang we rond ons zien dat er mensen en bedrijven zijn die er weg mee geraken om te bedriegen, zullen we de schouders ophalen en niet in beweging komen. Maar van zodra we zichtbare signalen spotten dat mensen die meedoen beloond worden en mensen die niet meedoen gestraft, dan zal het snel gaan.

In tijden van crisis wordt tolerantie en compromissen gezien als een teken van zwakte.

Tijd voor provocatief denken

Onze vrijheid staat op het spel. De vrijheid die we vandaag nog ervaren zal de komende jaren smelten als sneeuw voor de zon, wanneer de lokroep van de sterke autoritaire leiders ons meer en meer zullen werven om het gebrekkige systeem die weg hebben te slopen.

De kansen om onze groeiende angst uit te buiten zullen de komende jaren voor het grijpen liggen: migratie, aanslagen, economische recessie, extreem weer,… We zullen er constant aan herinnerd worden dat de heersende elite ons gefaald heeft en dat het tijd is om de open samenleving en het liberalisme voor eens en voor altijd aan banden te leggen.

De vrijheid die we zoeken, namelijk de vrijheid om zorgeloos te kunnen leven en de vrijheid om kansen te kunnen grijpen om een welvarende toekomst op te bouwen, zullen we met lef, harde hand en discipline moeten afdwingen.

We zullen een stukje vrijheid moeten opgeven om vrijheid te kunnen vinden aan de andere kant van de horizon. En we zullen onze vrijheid moeten beschermen door onder ogen te zien dat die vrijheid voor het eerst na de Tweede Wereldoorlog bedreigd wordt door krachten die groter zijn dan onszelf en door leiders die heel goed snappen hoe je macht kan grijpen in tijden van angst en verwarring.

Het liberalisme zal zich achter de schermen klaar moeten stomen om een paniekscript klaar te hebben.

Of het zal sneuvelen omdat het niet op zich af zag komen.

Update 1 januari 2020:

Interessant in deze context is het werk van de Sunrise Movement. Deze beweging ontstond vanuit voornamelijk jongeren in de VS en zijn o.a. de mede-architecten van de Green New Deal. Ze zijn zeer succesvol in het in beweging krijgen van burgers, bedrijven en politici op basis van een verhaal over hoop, het bestrijden van ongelijkheid en het creëren van een eerlijker en betere wereld om in te leven. Ze blijven daarbij ver weg van de valkuil van klimaat-wanhoop en een frame van schuld en boete en door dat te doen slagen ze er in om over de klassieke partijgrenzen heen medestanders te vinden. Tip: Dit interview tussen Vox hoofdredacteur Ezra Klein en de mede-oprichtster Varshini Prakash is fenomenaal. Ik wou dit ik op die jonge leeftijd al zoveel wijsheid en leiderschapsbesef had.

Update 4 januari 2020: De Universiteit van Wageningen publiceerde deze week een fascinerend rapport waarin ze tot in detail schetsen wat er nodig is om Nederland in 2120, groen, welvarend en klimaatbestendig te maken.

—

PS: Een kleine voetnoot. SUE heeft als missie om de superkracht van gedragspsychologie in te zetten om mensen te helpen om positieve keuzes te maken in werk, leven en spel. Op basis van deze missie nemen we opdrachten aan, maar weigeren soms ook. De duistere kennis over beïnvloeding ligt op straat en het is onze overtuiging dat degene die deze kennis het best beheersen, er over het algemeen het slechtste mee doen. In alles wat we doen proberen we mensen enthousiast te maken om de kennis te gebruiken om positief gedrag te ontwerpen. Hier vind je meer achtergrond over SUE.